Тэма людзей з «нізкім сацыяльным статусам» у беларускіх калоніях — адна з найбольш табуяваваных. Тым не менш за кратамі гэтая з’ява існуе, а ва ўмовах рэпрэсій яе могуць выкарыстоўваць, каб ціснуць на палітвязняў. Хто надае гэты статус, ці можна яго пазбавіцца і як жывецца такім людзям? «Люстэрка» пагаварыла з былымі палітвязнямі, якія адбывалі тэрміны ў розных калоніях Беларусі.
«Каб не трапіць у нізкі статус, перад усім строем стаў на калені і зубамі пачаў мышцы выцягваць з рукі»
Палітвязень Алег Кулеша адбываў пакаранне ў папраўчай калоніі № 2, што ў Бабруйску. Ён расказвае, што «нізкі сацыяльны» статус вязня вызначаюць не самі зняволеныя, як было раней, а адміністрацыя калоніі ці СІЗА.
— «Пеўні» і ўсё астатняе — гэта ўсё феня, — кажа Кулеша. — Цяпер не завуць іх «пеўнямі», кажуць «нізкі статус», улічваючы, што зоны ўсе «чырвоныя» (калоніі фактычна падзяляюцца на «чорныя» і «чырвоныя», у першых улада падзеленая паміж адміністрацыяй і зняволенымі альбо увогуле дзейнічаюць правілы, усталяваныя аўтарытэтамі і «злодзеямі ў законе», у «чырвоных» калоніях адсутнічаюць любыя праявы ўлады зняволеных, пануе жорсткі рэжым адміністрацыі. — Заўв. рэд.). Насамрэч гэта найгоршае, што можна было з сістэмы Савецкага Саюза выцягнуць: каб опер яшчэ і прызначаў нізкі сацыяльны статус. Я гэтага і ўявіць не мог. Цяпер існуюць і адпаведныя паперы: чалавек піша згоду, што ён пераводзіцца ў нізкі сацыяльны статус.
Хто звычайна трапляе ў нізкі сацыяльны статус? Паводле Кулешы, гэта ў асноўным людзі, асуджаныя па «кепскім» артыкуле: у першую чаргу гвалт, асабліва дзяцей, гандаль жанчынамі і гэтак далей.
— Але ў «чырвоных» зонах кіраўніцтва зрабіла так, каб усё стала больш умоўным. Цяпер людзі з такімі артыкуламі могуць жыць і сярод «мужыкоў», — расказвае суразмоўца. — Трапляюць у гэты статус таксама бамжы і тыя, што не мае грошай на жыццё ў зоне (жыццё ў калоніі патрабуе шмат грошай і звычайна кладзецца на плечы родных). Асноўная частка гэтых людзей свой статус сама зніжае: яны могуць падысці да сметніцы, узяць недапалкі адтуль, гэта адбывалася кожны дзень.
Аднак атрымаць «нізкі статус» можна не толькі праз артыкул, але яшчэ і не выканаўшы пэўныя правілы. Людзям па-за кратамі яны пададуцца досыць дзіўнымі.
— Таксама ты не маеш права з імі вітацца, браць нешта ад іх, мыцца ў адным памяшканні. Не можаш выкарыстоўваць любы гвалт, крыўдзіць нават словам, бо такі чалавек у адказ можа проста да цябе падысці і абняць. І ты аўтаматычна сам набываеш такі статус, — кажа Кулеша. — Змываеш за сабой у прыбіральні — атрымліваеш нізкі сацыяльны статус, бо «мужыкі» за сабой не змываюць. Вось такія дэбільныя паводзіны на зоне. Гэта каставая сістэма. Найніжэйшая каста — акурат людзі нізкага сацыяльнага статусу. На маіх вачах быў выпадак, калі чалавек па старых зэкаўскіх законах ледзь не трапіў у нізкі сацыяльны статус. І, каб пазбегнуць такога, ён стаў перад усім строем на калені і зубамі пачаў мышцы выцягваць з рукі. Ён не атрымаў такога статусу толькі таму, што опер не падпісаў. Так і застаўся ў падвешаным стане. Бывала, палітычныя таксама траплялі ў «нізкі статус». За кратамі іх проста трэсла, яны не разумелі, што адбываецца, адпаведна, маглі змыць за сабой у прыбіральні і такім чынам яго атрымаць.
Былы палітвязень успамінае, што фільтрацыя па статусе пачынаецца адразу пасля таго, як чалавек прыязджае ў калонію. Гэтым пытаннем звычайна займаецца адміністрацыя.
— Цябе сустракае хто-небудзь з кіраўніцтва і пытае: «Ты мужык ці під***с?» І ты ідзеш альбо ўправа, альбо ўлева, — гаворыць суразмоўца. — Са мной было вельмі складана, бо мяне сустракаў расіянін — не рускамоўны беларус, а менавіта расіянін, намеснік кіраўніка калоніі. Ён не разумеў па-беларуску, дамагаўся ад мяне справаздачы на рускай. Урэшце нашая размова скончылася пытаннем «мужык ці не», я сказаў, што так — і ўсё на гэтым.
У СІЗА, як адзначае суразмоўца, людзі з «нізкім статусам» таксама ёсць, але ўтрымліваюцца, як правіла, у асобных камерах. Кулеша гаворыць, што ў такую камеру вязня могуць змясціць наўмысна, і называе гэты працэс асобным відам катавання.
— Трапіўшы ў такую «хату», ты мусіш для сябе вызначыць: альбо ты гэта прымаеш і будзеш далей жыць у нізкім сацыяльным статусе, — тлумачыць мужчына, — альбо ты павінны выйсці цягам дзвюх гадзін з гэтай хаты, нічога не кранаючы. Альбо забіць сябе ці іх — для гэтага выкарыстоўваецца «мойка» (так вязні на сваім жаргоне называюць лязо ці заточку. — Заўв. рэд.). Я гэта дакладна ведаю, бо я быў беларускамоўным у брэсцкім СІЗА, такое катаванне ўжылі да мяне — запіхнулі ў такую хату. Заставалася ці скончыць жыццё самагубствам, ці выйсці адтуль. Я выйшаў: нагамі грукаў у дзверы, не даваў увесь гэты час спакою ўсяму прадолу (калідору. — Заўв. рэд.). Урэшце мяне перавялі. Я чуў, што некаторым палітвязням наўпрост казалі: ці мы цябе будзем катаваць, ці ты падпісваеш паперу, што ідзеш у нізкі сацыяльны статус. Гэта як від ціску. Такіх выпадкаў няшмат, але яны ёсць. У калоніі, дзе сядзеў я, быў як мінімум адзін.
Я лічу, што рэжым наўмысна карыстаецца нізкім сацыяльным статусам, каб мець у руках інструмент уплыву. Бо ўсе там баяцца яго і ШІЗА — дзве рэчы, куды непажадана трапіць. Гэтую тэму трэба падымаць, пра гэта варта казаць, бо часта людзі ў такі статус трапляюць ні за што. У мужчынскіх калоніях гэта велізарная праблема.
Былы палітвязень Ягор Марціновіч, які таксама сядзеў у бабруйскай калоніі, у сваім пасце ў Facebook адзначае, што «агулам людзей з „нізкім статусам“ няшмат, 3−4%, то-бок каля 100 чалавек з 2600 вязняў».
— Большасць астатніх зняволеных ставіцца да такіх людзей з пагардай. Меншасць успрымае сітуацыю як дзікунскую, але магчымасці змагацца з ёй на нізавым узроўні няма, — тлумачыць ён. — То-бок персанальна ты можаш гуляць па гэтых правілах мінімальна, але няма сілаў, каб перамагчы сістэму цалкам. Калі б міліцыя хацела, гэта можна было б зрабіць вельмі хутка. Па-першае, не даваць нізкі статус новым людзям. І патрохі сама з’ява знікне — цягам 10−15 гадоў. Паўстане пытанне, хто тады будзе мыць прыбіральні, але павышаным заробкам пытанне вырашыцца. Парачка ахвотных, каму няма чаго курыць, знойдзецца.
«Чалавек будзе дзевяць гадоў сядзець — і столькі ж будзе мыць за „мужыкамі“ прыбіральню»
Праваабаронца Леанід Судаленка сядзеў у папраўчай калоніі № 3, што ў пасёлку Віцьба Віцебскага раёна. І там таксама былі людзі «нізкага сацыяльнага статусу».
— Гэтыя людзі ёсць у кожнай калоніі — гэтага ніхто не хавае. Такога, як у расійскіх турмах, каб называлі «пеўні», у нас няма, — кажа ён і дадае, што «нізкі статус» вязню надае менавіта адміністрацыя: як толькі чалавек заязджае ў лагер, яму пра гэта паведамляюць.
З назіранняў праваабаронцы, у гэтую групу трапляюць найперш вязні з крымінальным артыкулам (сэксуальныя дзеянні, асабліва звязаныя з няпоўнагадовымі).
— Каб самі зэкі перавялі ў нізкі сацыяльны статус — такога ў нас няма. Калі будзе такая працэдура праведзеная з боку асуджаных і пра гэта даведаюцца оперы, то для саміх гэтых асуджаных створаць пякельныя ўмовы, магчыма, нават у турму адправяць, — расказвае Леанід Судаленка. — Але адсадзіць могуць і асуджаныя. Калі ты, напрыклад, накасячыш і да цябе агулам будуць узнікаць у атрадзе пытанні — цябе адсадзяць проста, але ты не трапіш у нізкі сацыяльны статус. Так, з табой не будуць размаўляць, ты не будзеш есці з іншымі за адным сталом, але ў статус «апушчаных» не трапіш, не будзеш прыбіраць прыбіральню за «мужыкамі». Галоўнае там — не перашкаджай іншым сядзець, не задавай непатрэбных пытанняў, не вучы нікога жыццю. Нават калі язык чэшацца паправіць — не папраўляй, бо гэта ў любым выпадку канфліктная сітуацыя, а такія сітуацыі прыводзяць да таго, што наконт цябе могуць паставіць пытанні. Да таго ж вельмі шмат правакатараў заўсёды. Але гэта ўсё адно не прывядзе да нізкага статусу: прынамсі ў калоніі, дзе я быў, такі статус прысвойваецца толькі адміністрацыяй паводле артыкулаў.
— Удакладню, што адсаджаны і чалавек з нізкім сацыяльным статусам — дзве вялікія розніцы, — працягвае Леанід. — Адсаджаны не будзе мыць прыбіральні. Падкрэсліваю, ні адзін «мужык» не возьме швабру, анучу, не будзе мыць у прыбіральні. Усе астатнія памяшканні мыюць звычайныя зэкі за працу, за цыгарэты. А вось прыбіральню — не. Нават калі ў цябе самы дарагі швейцарскі гадзіннік упадзе ў прыбіральні на падлогу, яго нельга падымаць. Гэтым займаецца выключна «нізкі сацыяльны статус»: чалавек будзе дзевяць гадоў сядзець і столькі ж будзе мыць за «мужыкамі» прыбіральню.
Леанід кажа, што людзей з нізкім сацыяльным статусам было ў кожным атрадзе па 3−5 чалавек. Паводле яго словаў, адміністрацыя спецыяльна так размяркоўвае, каб было каму мыць прыбіральні. Як правіла, гэтыя людзі — ізгоі.
— Яны трымаюцца асобна, сядзяць у сталоўцы за адным сталом, не ідуць у адным шэрагу з атрадам. Ім ніхто ніколі рукі не падасць, з імі нельга вітацца. Размаўляць можна, даць цыгарэту таксама, як там кажуць «не западло», але вось браць у яго катэгарычна нічога нельга. У іх усё, апроч прыбіральні, сваё. Спяць яны ў адным з «мужыкамі» пакоі, але іх нары каля ўваходу: з’яўляюцца пасля адбою, калі «мужыкі» ўжо паклаліся, устаюць раней — то-бок іх не заўважаюць, — гаворыць Судаленка.
Суразмоўца падкрэслівае, што сам не бачыў, каб такіх людзей збівалі, ужывалі да іх фізічны гвалт. Паводле яго назіранняў, сярод «нізкага статусу» былі і вязні з жоўтымі біркамі, якія нашываюць па «экстрэмісцкіх» справах. Напрыклад, у калоніі быў мужчына, што адбываў тэрмін за згвалтаванне. Але падчас следства сілавікі знайшлі здымкі з пратэснай акцыі — адсюль і «экстрэмісцкі» статус. А вось пра выкарыстанне «нізкага статусу» для катавання палітычных вязняў Судаленка не чуў.
— Думаю, калі б з’ява была масавай, пра яе казалі б. Але каб закрыць чалавека на ПКТ (памяшканне камернага тыпу. — Заўв. рэд.), незашпілены гузік — занадта слабае парушэнне. Тады сілавікі могуць прывесці вязня ў прыбіральню і пад відэарэгістратар прапанаваць памыць там падлогу, напрыклад, — тлумачыць праваабаронца. — Вядома, чалавек адмовіўся б і паехаў бы ў ПКТ. Казалі, што да Максіма Знака такое прымянілі першы раз, каб яго закрыць. Ён, зразумела, не пагадзіўся і на паўгода паехаў на ПКТ за «адмову ад працы». Вось тут яны злоўжываюць гэтым. Бо адзін не пагодзіцца, а іншы пачне мыць. Тады ў операў было б відэасведчанне і матэрыял для далейшага шантажу.
Праваабаронца зазначае, што «нізкі статус» — гэта элемент субкультуры, з якой цяжка змагацца:
— Вядома, з пункту гледжання правоў чалавека гэта вялікая праблема, узнікаюць пытанні і да адміністрацыі. Але я для сябе не знайшоў правільнага адказу на гэтае пытанне. Такія людзі, з аднаго боку, не адмаўляюць, што яны здзейснілі злачынства гвалтоўнага характару. Але ж іншыя, напрыклад, забіваюць, забіраюць жыццё і «сядзяць роўна», як кажуць. Я не думаю, што хтосьці можа сёння вырашыць гэтае пытанне. Ніхто не возьмецца. Калі б я заехаў і пачаў патрабаваць добрага стаўлення да гэтых людзей ці хаця б разважаць на такую тэму, як цяпер разважаю, я не ведаю, што са мной там было б. Напэўна, страціў бы здароўе ў ШІЗА і спаў бы ўвесь час на падлозе, бо ў атрад мяне нават не паднялі б, бо стаяла б пытанне папросту захавання жыцця. Я ў гэтыя працэсы не ўмешваўся.
«Калі нават захочаш быць „пеўнем“, не факт, што ў цябе атрымаецца»
Максім Сілюк — адзін з першых «рэйкавых партызанаў», яшчэ 2020 года. Ён адбываў пакаранне на два з паловай гады ў шклоўскай калоніі № 17.
— Паміж сабой «мужыкі» называюць іх «пеўнямі». Здаецца, гэта нават не груба, а проста як азначэнне, — расказвае былы палітвязень. — Калі адміністрацыя іх кліча, звычайна кажуць «пакрыўджаныя». Каб іх называлі «апушчанымі», я не чуў — гэта хутчэй з савецкіх паняццяў, калі «апускалі» менавіта сэксуальна. Цяпер такога няма. Прынамсі, я пра такія выпадкі не ведаю. Але сярод «нізкага статусу» ёсць «рабочыя» — тыя, якія, скажам наўпрост, выконваюць функцыю жанчын. Такіх людзей вельмі няшмат — з’ява нераспаўсюджаная. У нас была гісторыя, ужо калі я сядзеў, з хлопцам, які раней быў «рабочы», але ў шклоўскай калоніі гэты факт адмаўляў. Потым падняўся яго былы аднакамернік, які і расказаў усім. Пасля гэтага хлопца пакаралі моцна, менавіта сэксуальна пакаралі.
У атрадзе Максіма было чатыры чалавекі з «нізкім статусам», у іншых — прыкладна столькі ж. Ён прыгадвае гісторыю хлопца, які праз нястачу краў у «пакрыўджаных» цыгарэты. Дазнаўшыся пра гэта, іншыя вязні прывялі яго да адміністрацыі з патрабаваннем прысвоіць «нізкі статус».
— Адзін хлопец, у якога з псіхічным здароўем нейкія праблем былі, паглядзеў, як «пеўні» жывуць, яму гэта спадабалася, — прыгадвае чарговы выпадак Максім, — Ён згарнуў сваю вату і пайшоў туды, у «пеўневы» хадок. Прыйшоў заўхоз, пагнаў гэтага хлопца назад, а ён упіраецца, кажа: «Не, я тут буду». Яны сварыліся доўга, але хлопцу так і не дазволілі. Тады смяяліся, што нават калі захочаш быць «пеўнем», то не факт, што ў цябе атрымаецца.
Максім адзначае, што цяпер да людзей з «нізкім статусам» іншыя вязні гвалту не ўжываюць. Аднак у калоніі хлопцу расказвалі, што да 2017-га такіх людзей часта збівалі. «Па паняццях» біць іх можна выключна нагамі.
— Для мяне яны ў першую чаргу людзі, ды я і сам сябе зэкам не лічыў. Мы, вядома, не абдымаліся, не віталіся за руку, але, бывала, размаўлялі. Агрэсіўнага стаўлення да іх я не бачыў. Часта маглі пасмяяцца, нашыя «пеўні» ўсе былі з гумарам. Некаторыя з вышэйшай адукацыяй, маглі нават часам палітыку абмеркаваць, — успамінае суразмоўца. — Аднойчы быў выпадак, што «мужык» пабіўся з «пеўнем» і «певень» яго перамог. Калі б гэта было даўно, то, па-першае, «пеўня» цалкам маглі забіць, а «мужыка» адсадзілі б. А цяпер іх проста ў ШІЗА змясцілі на нейкі час.
«У жаночых калоніях няма такога паняцця, як „нізкі статус“»
Валанцёрка Таццяна Астроўская прабыла ў СІЗА на Валадарскага ў Мінску дзесяць месяцаў. Паводле яе, сярод жанчын-зняволеных няма «нізкага сацыяльнага статусу».
— Я да калоніі не дайшла, у мяне толькі няпоўны год Валадаркі. Там мы мылі усё па чарзе, і ўнітазы таксама. Даставалі з цыгарэт капсулы, расціралі іх, каб падлога смачна пахла. Цкавання ў нас таксама не было. Заязджалі да нас розныя. Калі зусім страшныя, з вошамі, такая, што піла апошнія 50 гадоў, — то справай гонару было яе, па-першае, адмыць, каб яна не смярдзела, бо нам з ёю жыць, як ні круці. А па-другое, замест нейкай «Прымы» ці «Астры» (не ведаю, дзе яны ў ХХІ стагоддзі знаходзілі такую дрэнь) я сама блокамі ім купляла цыгарэты з капсуламі з атаваркі, каб і гэтай гадасцю ў камеры не смярдзела. Гэта было танней для нерваў і здароўя.
У гомельскай жаночай калоніі адбывала свой тэрмін журналістка Дар’я Чульцова, якая падкрэслівае, што там не было «апушчаных», але прыгадвае іншую праблему:
— Самае зняважлівае стаўленне да асуджаных было ў 9-м атрадзе, самым жорсткім, у які размяркоўвалі тых, ад каго трэба было нечага дамагчыся ці пакараць. Там асуджаныя па наводцы операў здзекаваліся з дзяўчат, нярэдка з палітзняволеных. Я сама не была сведкай, але казалі, што даходзіла нават да адлоўлівання ў прыбіральні з далейшым жорсткім абыходжаннем. Але кастаў у жаночай калоніі няма, хутчэй, групы па зацікаўленнях, — усміхаецца Дар’я. — У мяне была экстрэмісцкая.
Зняволеная журналістка Вольга Класкоўская таксама сядзела ў гомельскай жаночай калоніі. Яна кажа, што, хоць там не было такой з’явы, як вязні з нізкім статусам, у асобных выпадках да некаторых катэгорый асуджаных стаўленне магло быць горшым.
— Вельмі ганебным лічыцца артыкул за дзетазабойства, — гаворыць Вольга, — Сустракала жанчын, што сядзелі за выраб парнаграфіі з уласнымі дзецьмі. Здавалася б, у мужчынскай калоніі такія зняволеныя высока галавы не паднялі б, а ў нас я не заўважала, каб іх хтосьці дыскрымінаваў. Некаторыя кідалі нядобрыя позіркі, але ў асноўным ставіліся роўна. Людзі ў пагонах да іх увогуле нават з нейкай, як мне падавалася, цеплынёй ставіліся. Не ведаю, з чым гэта звязана. Увогуле, адна з дзетазабойцаў у гомельскай калоніі была прызначаная на пасаду брыгадзіра на фабрыцы. Хіба што грэблівае стаўленне было з боку асуджаных да жанчын, якія ішлі па артыкуле 174 (Ухіленне бацькоў ад утрымання дзяцей. — Заўв. рэд.). Гэта артыкул пра аліменты. Для мяне было адкрыццём, што такіх жанчын у калоніі вельмі шмат. Іх ніхто не збіваў, вядома, але ставіліся пагардліва, гэта кідалася ў вочы. Іншыя зняволеныя абмяркоўвалі паміж сабой з асуджэннем, маўляў, папрапівалі сваіх дзяцей, алкашыхі. Звычайна асуджаныя па аліментах былі вельмі бедныя, ніякай вопраткі не мелі, пасылак не атрымлівалі — праз гэта таксама да іх ставіліся як да непаўнавартасных. Многія фанабэрліва з імі паводзіліся, жартавалі, кпілі, плёткі пра іх распаўсюджвалі, хоць і самі сядзелі за вельмі страшныя злачынствы.
У іх юрыдычна такі статус, як «абавязаная асоба», бо тое, што яны атрымліваюць тэрмін за кратамі, азначае, што яны не разлічыліся з дзяржавай па пазыках, па аліментах. Яны працуюць на фабрыцы ў калоніі, і ў іх спісваюць большую частку заробку. Адміністрацыя хоча, каб і рэшту, якая не спісваецца аўтаматычна, яны таксама аддавалі, выплачваючы пазыку за аліменты. Часта гэтыя жанчыны пачынаюць супраціўляцца, бо, вядома, хочуць хоць нейкую капейчыну сабе пакінуць. Каб хаця б элементарна туалетную паперу набыць, пасту, зубную шчотку. Тады адміністрацыя (гэтым займаюцца начальнікі атрадаў) пачынае ствараць ім побытавы прэсінг: перакідваюць з адной шконкі на іншую, пераводзяць паміж секцыямі. Такія нечалавечыя метады. Прыходзіць начальнік атрада за 5 хвілін да адбою — крый божа, калі ты не ў ложку яшчэ, гэта грубае парушэнне — і кажа жанчыне, якая не адпісала грошы: «Ты пераязджаеш у іншую секцыю». І яна мусіць схапіць свой матрац, рэчы забраць і паспець дабегчы ў гэтым стрэсавым стане за некалькі хвілін. Калі на наступны дзень яна не адпіша грошы — яе будуць перакідваць зноў, і зноў, і зноў. Вось такія катаванні я вельмі часта назірала.
Чытайце таксама
