Пасля выбараў-2020 мінчук Алег Восіпаў пераехаў у Харкаў. Тут ён вырашыў атрымаць статус бежанца і падаў дакументы. Калі пачалася вайна, яго пашпарт знаходзіўся на праверцы ў Службе бяспекі Украіны. У сакавіку 2022-га ў гэты будынак трапіла ракета — і дакумент згарэў. Праз два гады беларус па-ранейшаму жыве ў адным з самых небяспечных гарадоў Украіны, які перыядычна трапляе пад моцныя абстрэлы. «Люстэрка» звязалася з Алегам і даведалася, як ён маецца.
Алег Восіпаў — 34 гады. Скончыў гімназію-каледж імя Ахрэмчыка і працаваў у сферы прыгажосці. У Беларусі быў мадэльерам і стылістам. Падчас выбараў-2020 не хаваў сваёй грамадзянскай пазіцыі, і ў кастрычніку таго ж года да яго дадому прыйшлі сілавікі. На 72 гадзіны мужчыну затрымалі па артыкуле 293 КК (Масавыя беспарадкі).
«Карацей, я ў шоку. Тэлефаную сваёй адвакатцы, яна таксама ў шоку»
— У кастрычніку 2022-га, калі мы размаўлялі, вы знаходзіліся ў Львове. З дакументаў у вас замест пашпарта была даведка з міграцыйнай службы і рашэнне пра адмову ў перасячэнні дзяржмяжы ад украінскіх памежнікаў, якія не дазволілі вам выехаць. Што змянілася з таго часу?
— У пачатку снежня 2022-га я вярнуўся ў Харкаў. Хоць сябры жартавалі: «Мы зламаем табе нагу і нікуды не адпусцім». Для іх паехаць сюды, дзе абстрэлы, бомбы, ракеты, — гэта жах. Мне ж эмацыйна спакайней было знаходзіцца тут, у горадзе, які я ведаю як пяць пальцаў. Да таго ж гэтага патрабавала і сітуацыя з дакументамі. Наколькі ведаю, падчас вайны сістэма працуе так: калі ты падаваўся на статус бежанца ў Харкаве, то да вырашэння пытання перавесціся ў іншае месца не можаш. Ты мусіш падаўжаць тут даведку, якую атрымаў замест пашпарта. Калі вырашыш з’ехаць з горада, то мусіш папярэджваць свайго міграцыйнага камісара. Калі гэта да трох дзён, дастаткова проста патэлефанаваць. Калі даўжэй, то, па-мойму, трэба было атрымліваць нейкі дазвол.
Калі восенню 2022-га рушыў у Львоў, каб паспрабаваць выехаць з Украіны, паведамляў камісару пра кожны крок. Ён быў у курсе, што мяне не выпусцілі. Вярнуўшыся ў Харкаў, я з упэўненасцю, што ўсё добра, пайшоў у міграцыёнку, каб падоўжыць даведку (я гэта раблю раз на тры месяцы). А мне камісар паведамляе, што яны не могуць гэтага зрабіць, бо маю справу на атрыманне статусу бежанца закрылі, а даведку анулявалі.
— Чаму?
— Калі зразумеў, што хачу з’ехаць з Украіны, пайшоў у міграцыёнку і папрасіў іх вярнуць мне пашпарт. Яны сказалі, што для гэтага я мушу напісаць заяву на адмову ад працэдуры на атрыманне статусу бежанца. Я яе склаў, і тут высветлілася, што мой пашпарт згарэў у будынку СБУ. Заявы я не забіраў, але камісар запэўніў, што яе на разгляд не прымаюць, а мая даведка дзейнічае. У яго словах я не сумняваўся: быў упэўнены, што працэдура закрыцця маёй справы не можа адбыцца ў выпадку, калі мне не вярнулі пашпарт.
Карацей, я ў шоку. Тэлефаную сваёй адвакатцы, яна таксама ў шоку. Пачынаем упрошваць прыняць маю заяву і вярнуць мяне ў працэдуру. У адказ нам кажуць, што мы не можам, вы ж разумееце, так не робіцца.
— Што было далей?
— Дзіўная сітуацыя (смяецца). Калі я знаходзіўся ў Львове, нам удалося дастукацца да Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў у Львоўскай вобласці. Праз тры дні пасля таго як я даведаўся, што мая даведка ануляваная, яны мне патэлефанавалі і паведамілі, што выслалі суправаджальны ліст памежнікам. Міжнародная арганізацыя просіць выпусціць мяне з краіны. Яны сказалі, што адказу ад памежнікаў не атрымалі, але гатовыя выслаць гэты ж ліст і мне. З ім я мог бы яшчэ раз паехаць на мяжу і паспрабаваць яе перасекчы. Праўда, каб атрымаць гэты ліст, я мушу паказаць любы дакумент, які сведчыць асобу.
— І што вы?
— Атрымаць ліст я не мог. Адчуваў, што гэта нейкі тэатр абсурду, і не ведаў, як рэагаваць. З аднаго боку, мне было смешна, з іншага — я не разумеў, за што гэта заслужыў. Рызыкаваць і «штурмаваць» мяжу чарговым разам не стаў, не быў упэўнены, што мяне выпусцяць, ды і сілы на гэта не было. Гэта па-першае.
Па-другое, я ўжо зачапіўся з міграцыёнкай. Гэта чатыры гады майго жыцця, і я хацеў дамагчыся нейкай справядлівасці.
Дзесьці ў пачатку 2023-га мы з адвакаткай падалі ў суд на бяздзейнасць міграцыёнкі. Былі парушаныя ўсе тэрміны па разглядзе маёй справы, бо адказ яны мусілі даць яшчэ ў 2021 годзе (дакументы Алег падаў у снежні 2020-га. — Заўв. рэд.), але яны цягнулі. І па сутнасці з іх віны я застаўся без пашпарта, бо ён мусіць захоўвацца ў іх, а не ў СБУ (раней Алег дапускаў, што яго дакумент перадалі Службе бяспекі Украіны, бо краіна рыхтавалася да вайны, і яны высвятлялі, ці не шпіён беларус. — Заўв. рэд.).
Працэс расцягнуўся дзесьці на паўгода. Улетку 2023-га суд прызнаў, што міграцыя не мае рацыі, і абавязаў іх прыняць на разгляд мае дакументы на атрыманне статусу бежанца. Чыноўнікі гэтае рашэнне абскардзілі, але суд зноў стаў на наш бок.
— Вас можна віншаваць?
— Мы пераможна махаем кулачкамі ўверх, падаём заяву (смяецца). У пачатку 2024-га маю справу запускаюць у працу, я атрымліваю новую даведку, якая сведчыць асобу, і праходжу інтэрв'ю. І на апошнім этапе без тлумачэння прычын у міграцыёнцы мне адмаўляюць у афармленні дакументаў, якія патрэбныя для падачы. Мы зноў адпраўляем заяву ў суд, што не згодныя з гэтым рашэннем. Ён разгледзеў справу, і на мінулым тыдні мне раптам прыйшла адмова.
— Што будзеце рабіць далей?
— У момант, калі міграцыёнка ўжо паспела мне адмовіць, выйшаў артыкул на «Медыязоне» пра вышук беларусаў у базе МУС у Расіі. Я, натуральна, там ёсць. Пабег у міграцыёнку, кажу: «У нас ёсць новыя абставіны». Яны адказалі, што позна, і параілі прыкласці гэтыя звесткі для суда. Цяпер мы падалі апеляцыю на рашэнне суда, прыклаўшы максімальна ўсю доказную базу таго, што я маю патрэбу ў дадатковай абароне. Гэта мая апошняя надзея, калі не спрацуе, не ведаю, што рабіць.
«Прыляцела і прыляцела, не ў мой дом, жывём далей. Такі тут цяпер вайб»
— Давайце трохі пагаворым пра вашае жыццё ва Украіне. Вы сказалі, што з дазволу службы міграцыі вы маглі б знаходзіцца ў любым горадзе. Чаму вырашылі заставацца ў Харкаве?
— У Харкаве для мяне больш звыклая атмасфера і жыццё тут таннейшае, чым, напрыклад, у Львове. Гэта першае. Другое — ва Украіне працягваюць абстрэльваць энергетычную інфраструктуру. Праз гэта з’яўляецца яшчэ адно кола пекла, якое мы тут усе праходзім, — гэта калі раптам у цябе знікае святло на некалькі гадзін. Зімой у гэты момант няма не толькі электрычнасці, але і ацяплення. Мне здаецца, у Харкаве ў гэтым плане самая стабільная абстаноўка. Праз тое, што нас і так часта абстрэльваюць, нам імкнуцца не так моцна адключаць электрычнасць. Наколькі ведаю, у Кіеве і Львове гэта адбываецца значна часцей і доўжыцца больш.
Але, вядома ж… Гіпатэтычна, калі пачынаецца штурм Харкава, акупацыя, то ні ў якай акупацыі я сядзець не буду. Я не шалёны і ні ў якім разе блізка да Расіі сябе не пушчу. Яны ж мяне адразу за шкірку — і адправяць у турму. Таму я заўсёды манітору сітуацыю на DeepState (сэрвіс маніторынгу абстаноўкі на лініі сутыкнення Расіі і Украіны. — Заўв. рэд.). Сачу за тым, што на фронце і як ён прасоўваецца. У выпадку чаго — чамадан, Кіеў.
— З якімі думкамі вы жылі, калі ў пачатку траўня расіяне пачалі наступ на Харкаўскую вобласць?
— У параўнанні з сябрамі, у якіх здавалі нервы і яны абмяркоўвалі пераезд у Кіеў, я, мне здаецца, наадварот, трымаўся спакайней. Да апошняга стараўся быць на пазітыўным баку, бо гэтае нагнятанне было ўжо не ўпершыню. У снежні 2023-га адбывалася тое самае. Дзіўна, што цяпер гэтага няма, бо сітуацыя на фронце напружаная. Плюс тут яшчэ Трампа выбралі. І ва ўсіх пытаннечкі і ніякіх адказаў, але ІПСА (інфармацыйна-псіхалагічная спецыяльная аперацыя. — Заўв. рэд.) «Хросная маёй цёткі сказала, што Харкаў будуць браць» ніхто не закідвае. Напэўна, боты ў Расіі актывізуюцца са снежня.
А наогул ІПСА ў нас здараецца два разы на год. Тады з усіх бакоў пачынаюць расказваць казкі, што эсбэушнікі павывозілі сем'і, што суддзі выязджаюць з горада. Гэта трызненне. Мы ўсе выдатна разумеем, што такое Харкаў. Гэта не маленькае сяло. Яго немагчыма акружыць па пстрычцы. У пачатку вайны ім не ўдалося гэта зрабіць (хоць тады не было такой абароны), не кажучы ўжо пра цяпер. У размовы пра «здаць горад» я не веру. Слухаць такое — гэта рабіць сабе горш. Навошта? Я, наадварот, стараюся сяброў у гэтым плане падтрымліваць, гаварыць, што ўсё будзе добра.
— Карацей, вы не з тых людзей, хто ў стрэсавых сітуацыях бяжыць у краму закупляцца?
-У мяне быў страшны момант у 2023-м, калі пайшлі размовы, што ўдараць па Запарожскай атамнай станцыі. Цягам тыдня мы літаральна закаркоўвалі на ноч вокны, баяліся, што ўсім будзе хана. Тады я закупіў прадуктаў на месяц наперад. У мяне стаялі біклажкі з вадой, кансервы, крупы. Паліцы і лядоўня былі забітыя, але за месяц усе супакоіліся і зразумелі, што гэта ІПСА. Цяпер людзі ў Харкаве максімальна імкнуцца жыць як жылі і менш чытаць усякай бздуры ў інтэрнэце. Ну, прыляцела і прыляцела, не ў мой дом, жывём далей. Такі тут цяпер вайб.
— Побач з вашым домам прылятала?
— Так, не раз. Самы страшны выпадак быў 2 студзеня. Мы з хлопцам начавалі ў мяне. Сем раніцы, спім — і тут выбух. Ён быў жудасны, адчуванне, што дом падскочыў. Прачынаюся і не разумею, што адбываецца. У раме на балконе вынесла шкло, у спальні акно наросхрыст, з яго вырвала фурнітуру.
Хлопец спрабуе накрыць мяне сабой, потым мы спрабуем схавацца за ложак. У такія моманты ў цябе ў галаве няма схемы, як дзейнічаць. Ты максімальна разгублены. Разумею, чаму падчас прылётаў так шмат пацярпелых: у першыя хвіліны ты не можаш зарыентавацца. Калі думкі трохі сталі ў галаве на месца, мы пабеглі ў лазенку, нас жудасна трэсла. Потым ужо ўсе сталі выходзіць з дому, глядзець, куды прыляцела, што цэлае, хто пацярпеў. Аказалася, ракета звалілася ў прамзоне недалёка ад нас. Паміж гэтым месцам і нашым домам не стаяла ніякіх будынкаў, таму ўдарная хваля паляцела на нас, вылецелі шыбы.
Наступны прылёт быў наогул за сто метраў ад майго дома, але ракета зачапіла брылёк інтэрната, які стаяў побач, і звалілася на асфальт. Я ў гэты момант акурат мусіў там праходзіць, але праз дзівосную выпадковасць мяне затрымалі ў цэнтры горада.
— Як будаваць жыццё, калі прылётаў так шмат?
— Трывогі тут некалькі разоў на дзень, таму на іх ужо наогул ніхто не рэагуе. Адзіны момант (асабліва пасля прылёту ў ГЦ «Эпіцэнтр», які быў вясной), калі пачынаюцца масавыя абстрэлы і на горад ляціць шмат ракет, гандлёвыя цэнтры ўсіх выганяюць уніз — на мінус першы, мінус другі паверх — ці просяць пакінуць будынак. Чаму? Таму што там усюды шкло і вітрыны, і будзе шмат пацярпелых.
Пра бамбасховішчы ў Харкаве, мне здаецца, усе ўжо даўно забылі і ў іх не спускаюцца. У мяне ў доме таксама ёсць «Пункт незламності». У выпадку блэкаўту там можна зарадзіць мабільныя, ёсць плітка, каб прыгатаваць ежу, стаяць канапы. У прынцыпе, калі ў кватэры страшна, то тут можна жыць. Нейкі час у 2023 годзе некаторыя так і рабілі. Цяпер ужо не.
У маім атачэнні людзі імкнуцца пражываць кожны дзень як ёсць. Не думаючы пра ракеты. Прыляціць дык прыляціць, значыць, такі мой лёс. Думаю, у большасці жыхароў такая пазіцыя. Калі ж казаць пра мяне, то мой інстынкт самазахавання ўжо памёр. Гэта праблема, якую пазней давядзецца з нейкім сур’ёзным псіхолагам вырашаць.
Яшчэ заўважыў, што мы ў Харкаве не дазваляем сабе купляць нешта, што не зможаш забраць з сабой. Напрыклад, калі б мне цяпер захацелася новую канапу ў кватэру, я б яе не браў, бо раптам заўтра ў дом трапіць ракета ці давядзецца зрывацца і з’язджаць. Гэты момант вельмі перашкаджае выбудоўваць далейшае жыццё. Адзіная мая такая забава — я хаджу ў сэканды. Гэта як паляванне на цікавыя рэчы.
«Гэта ўжо як нервовы смяшок»
— Ва Украіне ў мужчын нярэдка правяряюць дакументы. Ці спынялі вас так на вуліцы і як рэагавалі на даведку?
— У 2024-м перыядычна спынялі, у маім выпадку рэагавалі нармальна. Хоць адвакатка расказвала, што аднаму хлопцу, па-мойму, таксама беларусу, з такой даведкай не паверылі, што яна сапраўдная. Пачаліся разборкі, нібыта яго павезлі ў паліцыю, каб пацвердзіць, што гэта не ўкраінец, які адмаўляецца служыць.
У мяне была іншая няпростая сітуацыя праз праверку. Пачатак кастрычніка, дзень, добрае надвор’е, іду па горадзе ў сонечных акулярах, размаўляю праз тэлефон. На цэнтральнай вуліцы стаіць чалавек дзесяць у масках і ў форме з шаўронамі СБУ, з імі паліцыя. У горадзе праходзілі контрдыверсійныя мерапрыемствы.
Паліцыя папрасіла ў мяне дакументы, спытала, ці знаходжуся я на вайсковым уліку. Дастаю сваю даведку. СБУ мяне тут жа адводзіць у бок: «А што? А дзе? А куды?» Пачынаецца допыт. Усё прайшло нармальна, мяне адпусцілі, але дома вечарам мяне пачало накрываць. Мозг правёў паралель з тым, як амапаўцы ў масках хапалі людзей у Мінску, здарыліся флэшбэкі. У мяне пачалася шалёная трывожнасць.
На наступны дзень нехта выпадкова пазваніў у дамафон. Страх, які я ў той момант адчуў — гэта была проста жэсць. Думаю, пасля 2020-га для многіх беларусаў званок у дзверы — адзін з самых жудасных успамінаў. Праз два тыдні, калі злавіў сябе на думцы, што баюся выходзіць вонкі, звярнуўся да псіхолага.
— Вы даволі весела пра ўсё расказваеце, хоць усё гэта зусім не смешна.
— Гэта ўжо як нервовы смяшок. Месяц таму, калі звярнуўся да псіхолага, ён пагутарыў са мной гадзінку і кажа: «Ведаеце, я, напэўна, адпраўлю вас да псіхіятра». І я такі: «Ну, зашыбіся, гэта канец». Але псіхіятр проста выпісала мне нейкія заспакойлівыя вітаміны. Ключавое, што калі псіхолаг бяссільны — значыць, нешта адбываецца з псіхікай.
Наогул, раней было лягчэй трымацца і лягчэй сябе матываваць. Цяпер вельмі цяжка. Я на вітамінах. На вітаміне D, MgB6 з мелатанінам, каб спаць. У нас з сябрамі ва ўсіх трывожнасць. Цяжка спаць. Ты прачынаешся ноччу, не можаш доўга заснуць. Прычым не праз прылёты, а проста так, бо арганізм у пастаянным стрэсе, які ты спрабуеш усімі сіламі адмаўляць.
— Давайце пра добрае. Вы сказалі пра хлопца. Сустрэлі падчас вайны каханне?
— Альбо знайшоў праблему (смяецца). З пачаткам вайны з’явілася такое паняцце, як ваенная рамантыка. Мы вельмі ганарымся нашымі абаронцамі, рамантызуем вайскоўцаў. Для нас гэта нейкія нерэальныя людзі. Людзі, якія ахвяруюць сабой дзеля нашай бяспекі. Гэта ўнутрана вельмі моцна на цябе ўплывае, калі з кімсьці знаёмішся. У адносінах ужо высвятляецца, наколькі цяжка быць падтрымкай для такога чалавека. Пачынаеш навешваць на сябе цэтлікі, што я не маю права радавацца, скардзіцца, ныць, бо яму ў акопе цяжэй.
Часам яго можа пачаць «шторыць» (ён можа зрывацца. — Заўв. рэд.), асабліва калі ён за рулём. Там у яго проста істэрыкі здараюцца. Яму, напрыклад, не падабаецца, што нехта павольна едзе ці яшчэ штосьці. Ён пачынае злавацца на сітуацыю. Гэта страшна. Праўда. Бо ты разумееш, што чалавек сябе не кантралюе ў гэты момант. Апошні раз мне нават давялося накрычаць, каб ён супакоіўся.
А яшчэ ім цяжка ў нашай рэальнасці, у спакойным рытме, бо цяпер у нас рознае ўспрыманне часу. За нашую адну секунду для іх пралятае дзесяць, бо на фронце калі ты не паспеў, то цябе прыбіла ракетай. Яны прывыклі хутка есці, хутка ў душ хадзіць. Заўважыў, што не даядае да канца. Магчыма, таму, што яны рэдка ядуць (на гэта няма часу) ці ён забывае паесці. Цяпер цывільныя і вайскоўцы — гэта людзі з розных планет, мы літаральна размаўляем на розных мовах. Зносіны выбудоўваюцца толькі ў яго бок. Ты мусіш забыцца практычна на ўсе свае праблемы і жаданні і канцэнтравацца толькі на яго праблемах і жаданнях.
— Чаму трымаецеся за такія адносіны?
— У першую чаргу ў мяне ёсць пачуцці, якія я не магу ўзяць і адмяніць. Калі ён пачынае мне грубіяніць, я хвалююся, крыўдую, але трымаю ў сабе. Яму цяпер не да гэтага, а я з тых сумленных людзей, якія лічаць, што мы абавязаныя вайскоўцам усім. Калі вайна скончыцца, тут будзе вельмі шмат хлопцаў-вайскоўцаў. З імі трэба будзе жыць. І прымаць іх такімі, з іх эмацыйным станам.
— Вам даводзіцца хаваць адносіны?
— Так, ніхто пра гэта не ведае <…>. У маім жыцці тэма арыентацыі заўсёды была адкрытай, і з гэтым не было праблем. Калі да мяне хтосьці падыдзе і спытае: «А ты што, гей?» Я скажу: «Так, а што гэта мяняе?» Мая зваротная рэакцыя часта людзей у ступар уводзіла, маўляў, гэта што, нармальна? Я пазіцыяную гэта як нешта нармальнае. Я такі ж чалавек і ад гэтага па-іншаму дыхаць кіслародам не стаў. Для мяне гэта нейкія дзіўныя стэрэатыпы. У майго партнёра іншая пазіцыя, ён хавае. Я гэта прымаю і стараюся ніколі не ціснуць на людзей.
— Вы ўжо думалі, што зробіце, калі і калі нарэшце атрымаеце статус бежанца?
— Хачу паехаць у Еўропу па ўсіх сваіх сябрах, я па іх дзіка засумаваў. У мяне будзе тур па Еўропе на два месяцы мінімум, а можа, і на паўгода. Я мару пра мора, але вельмі хачу хаця б сяброў убачыць.
— Дзе, акрамя як у вітамінах, вы бераце сілы, каб «вывозіць» усё тое, што звалілася на вас за апошнія чатыры гады?
— Цэлы месяц кожныя два дні я пяку яблычны пірог. У яго, акрамя ўсяго, дадаю апельсінавую і лімонную цэдру, цынамон, мушкатовы арэх, ванілін. Гэта ўсё стварае такі чароўны водар дома, што я супакойваюся.
Гляджу «Гары Потэра» — гэта таксама мяне супакойвае. Займаюся ёгай, слухаю музыку — у мяне сотня плэйлістоў на любы выпадак. Стараюся не зацягваць сябе ў апатыю. У Мінску я ляжаў за тыдзень да таго як мяне затрымалі. Цяпер імкнуся выкарасквацца з гэтага стану, бо тут у мяне няма мамы, таты і кучы родных і сяброў, якія будуць мяне ратаваць і выцягваць. Тут я ў сябе адзін. І ніхто, акрамя мяне, пра мяне не паклапоціцца.
Як высветлілася, Украіна таксама абсалютна ніяк не ставіцца да беларусаў. Яны занялі пазіцыю: мы як бы і не супраць вас, але і падтрымліваць не хочам. У мяне ёсць страшнае адчуванне, што мы доўга за нешта змагаліся, але ў выніку засталіся на ўзбочыне і нікому абсалютна не патрэбныя. І нам цяпер важна захаваць сваю беларускую ідэнтычнасць, маліцца на Ціханоўскую, бо яна адзіная апора веры ў тое, што трэба працягваць змагацца — аднойчы мы з усімі сябрамі ўбачымся на нашай роднай зямлі. Я наўрад ці ўжо буду жыць у Беларусі, але мару прыехаць хаця б у госці і ўбачыць родных, па якіх сумую.
— Ну і не магу не спытаць. Ніколі не было думкі даць каму-небудзь хабар, каб вашае пытанне з дакументамі хутчэй вырашылася?
— (Смяецца) Я выхаваны ў вельмі інтэлігентнай сям'і. У нас такое не дазвалялася. Гэта супраць нашых прынцыпаў. Мы заўсёды спадзяваліся на сябе і блізкіх. Я вельмі сумленны і адкрыты чалавек. Я сумленна змагаўся за сваю свабоду ў Беларусі паводле Канстытуцыі. Да пэўнага моманту думаў, што яна працуе (смяецца), але гэта не значыць, што цяпер я мушу пераабуцца і падладжвацца пад сістэму.
Ёсць фраза «Адно рысавае зярнятка схіляе чару вагаў, і адзін чалавек можа стаць прычынай перамогі ці паразы». Я хачу падаваць прыклад іншым. Калі проста здацца ў сітуацыі з дакументамі, што з гэтага будзе добрага? Нічога. А калі працягваць змагацца і казаць, што мы (беларусы. — Заўв. рэд.) тут ёсць і мы хочам сумленнага стаўлення да сябе, — гэта, магчыма, рана ці позна да нечага прывядзе.
Чытайце таксама
