Жалезная заслона, што аддзяляе беларусаў ад астатняй Еўропы ў апошнія гады, стала яшчэ шчыльнейшай. Латвія, Літва і Эстонія перастаюць прапускаць на сваю тэрыторыю легкавыя аўтамабілі з беларускімі нумарамі. Польшча пакуль яшчэ прапускае — але з умовай, каб за рулём ці ў салоне абавязкова знаходзіўся ўласнік аўтамабіля. Атрымліваецца, што з аднаго боку мяжу з Еўропай для беларусаў усё больш непранікальнай робіць рэжым Лукашэнкі, а з другога шчыліны ў ёй заканапачваюць самі краіны ЕС — няхай і ў адказ на варожыя дзеянні афіцыйнага Мінска. Вядома, суседзі маюць права самастойна вырашаць, што ім лепш рабіць для ўласнай бяспекі. Аднак такая заслона ўрэшце можа прынесці шкоду самой Еўропе. Прынамсі, той яе частцы, якая размешчаная непадалёк ад Беларусі. Тлумачым, як менавіта, на прыкладах з нядаўняй гісторыі.
Як частку еўрапейцаў ужо аднойчы адрэзалі ад астатняй Еўропы
Пасля Другой сусветнай вайны ўсход і захад Еўропы аддзяліла адзін ад аднаго жалезная заслона, што працягнулася ад Паўночнага Ледавітага акіяна да Чорнага мора. Цяжкапераадольная мяжа паміж краінамі Усходняй Еўропы, якія трапілі ў залежнасць ад СССР, з аднаго боку і заходняга блока разам з нейтральнымі краінамі з другога на чатыры дзесяцігоддзі падзяліла цывілізацыю.
Прычым месцамі гэтая мяжа ішла літаральна па жывым — то-бок дзяліла на заходнюю і ўсходнюю часткі адну і тую ж краіну, адзін і той жа народ. Хоць змены, звязаныя з жыццём у ізаляцыі ад астатняй Еўропы, праяўляліся ва ўсіх краінах Усходняга блока, менавіта выпадак раздзялення жалезнай заслонай аднаго народа выглядае самым паказальным.
Спачатку такіх краін было дзве: Германія і Аўстрыя. Але ўжо ў 1955 годзе былыя саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі здолелі дамовіцца і аднавілі аўстрыйскую дзяржаву, да таго падзеленую на чатыры акупацыйныя зоны. Пасля гэтага ў Еўропе засталася толькі адна раздзеленая жалезнай заслонай краіна — Германія (хоць у астатнім свеце ў перыяд халоднай вайны з’яўляліся і іншыя прыклады — скажам, Карэя, Кітай і В’етнам).
У 1949 годзе на тэрыторыі нямецкіх акупацыйных зонаў ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі з’явілася Федэратыўная Рэспубліка Германіі, а ў савецкай акупацыйнай зоне — Германская Дэмакратычная Рэспубліка. Так штучная звілістая лінія падзелу паміж акупацыйнымі зонамі ператварылася ў германска-германскую мяжу даўжынёй 1400 кіламетраў, якая прайшла ад Мекленбургскай бухты Балтыйскага мора да мяжы абедзвюх нямецкіх дзяржаваў з Чэхаславакіяй.
Найбольш вядомая шырокай публіцы гісторыя самай «распіяранай» часткі мяжы паміж дзвюма Германіямі — Берлінскай сцяны, якая напалам падзяліла былую (і будучую) сталіцу адзінай Германіі. Яна стала адным з самых напружаных пунктаў халоднай вайны, дзе адбылося мноства драматычных падзей.
Але і гісторыя астатняй часткі германска-германскай мяжы была не менш трагічнай. Яскравым прыкладам стала вёска Мёдларойт на мяжы Баварыі і Цюрынгіі. У 1949 годзе яна была падзеленая дзяржаўнай мяжой, яе паўночная частка трапіла ў склад ГДР, а паўднёвая — у ФРГ. Спачатку гэты падзел выглядаў фармальным — у першыя гады аднавяскоўцы маглі хадзіць адно да аднаго ў госці і адзначаць святы.
Але летам 1952 года Савет Міністраў ГДР прыняў рашэнне пра патруляванне дзяржаўнай мяжы, у якім дазволіў памежнікам страляць у перабежчыкаў з сацыялістычнай Германіі ў капіталістычную. На лініі, якая падзяліла Мёдларойт напалам, з’явіліся драўляныя слупы з калючым дротам. А потым гэтую хісткую агароджу замянілі на паўнавартасную бетонную сцяну вышынёй больш за тры метры — накшталт Берлінскай. З гэтай прычыны Мёдларойт стала вядомая як «маленькі Берлін».
У кантэксце нашага аповеду вельмі важная адна акалічнасць: паміж жалезнай заслонай, якая раздзяляла Германію, і той, якая ўсё шчыльней апускаецца на заходнія межы Беларусі, ёсць прыкметнае адрозненне. Свабоду перамяшчэння для беларусаў абмяжоўваюць як беларускія ўлады, так і еўрапейскія дзяржавы на іншым баку мяжы. А вось жалезная заслона паміж ГДР і ФРГ была закрытая толькі з аднаго боку: пакідаць Усходнюю Германію сваім грамадзянам забараняў толькі яе ўласны ўрад.
Каб спыніць «несвядомых» грамадзян, якія не хацелі будаваць развіты сацыялізм, улады ГДР перакрылі мяжу калючым дротам і пабудавалі на ёй назіральныя вышкі. Памежнікі адкрывалі агонь на паражэнне па сваіх суграмадзянах, якія спрабавалі перабрацца на захад. Паводле розных ацэнак, усяго на германска-германскай мяжы загінула ад некалькіх сотняў да тысячы чалавек — у тым ліку ўласна ўцекачы, людзі, якія здзейснілі самагубства пасля затрымання, і тыя, што патанулі, спрабуючы пераадолець мяжу па вадзе. Ахвярамі германска-германскай мяжы рабіліся і самі памежнікі ГДР, якія няўдала спрабавалі ўцячы на Захад, — пасля затрымання іх каралі смерцю. Усяго ж было здзейснена больш за 100 тысяч спробаў уцячы з ГДР у ФРГ.
Даволі хутка мяжа паміж дзвюма Германіямі ператварылася з нябачнай адміністрацыйнай лініі ў цалкам адчувальную зону адчужэння шырынёй да 200 метраў, выключаную з гаспадарчага жыцця абедзвюх дзяржаваў. Яна раздзяляла палі, лясы, рэкі, балоты, вёскі — а з імі сем'і і сяброў у абедзвюх частках Германіі.
Зусім хутка пасля падзення Берлінскай сцяны, восенню 1989 года, нямецкія абаронцы прыроды звярнулі ўвагу на гэты феномен. Тут, у адносна спакойным месцы, знайшлі прыстанак многія віды жывёл і раслін, якія адчувалі сябе няўтульна ў больш заселеных людзьмі месцах. Абаронцы прыроды ініцыявалі праект, які падтрымаў федэральны ўрад. Так шрам германска-германскай мяжы зарос і ператварыўся ў зялёную паласу — прыродаахоўную зону, прызнаную нацыянальнай спадчынай.
Але яшчэ больш прыкметны след жалезная заслона на германска-германскай мяжы пакінула ў псіхалогіі, светапоглядзе і менталітэце ўсходніх немцаў, якія 40 гадоў былі адрэзаныя ад сваіх заходніх суграмадзян. Гэтыя адрозненні аказаліся настолькі сур’ёзнымі, што перадаюцца праз пакаленні. Прынамсі, нават цяпер, праз 35 гадоў пасля падзення Берлінскай сцяны, менталітэт і палітычныя погляды жыхароў шасці ўсходніх земляў Германіі, створаных на тэрыторыі былой ГДР, шмат у чым адрозніваюцца ад паводзін астатніх немцаў.
У эканоміцы — адсталасць, нягледзячы на велізарныя ўліванні
За 40 гадоў самыя відавочныя адрозненні паміж дзесяццю старымі землямі ФРГ і шасцю новымі, створанымі на тэрыторыі ГДР, назапасіліся ў эканоміцы. ГДР, самая заходняя краіна Усходняга блока (калі не лічыць Кубы), была своеасаблівай «вітрынай сацыялізму». Узровень жыцця, забяспечанасць прадуктамі, побыт людзей тут былі на вышэйшым узроўні, чым нават у самай галоўнай краіне сацблока — СССР. Аднак у параўнанні з Заходняй Еўропай гэтыя дасягненні ГДР выглядалі, мякка кажучы, сціпла.
Цікава, што эканамічны разрыў паміж ФРГ і ГДР на момант іх аб’яднання вырас прыкладна да таго ж узроўню, на якім цяпер знаходзіцца разрыў паміж Польшчай і Беларуссю. Параўнайце: у 1991 годзе ВУП на душу насельніцтва ва Усходняй Германіі складаў 7395 даляраў на душу насельніцтва, а ў Заходняй — каля 22 800 даляраў (то-бок быў прыкладна ў тры разы вышэйшы). ВУП Беларусі на душу насельніцтва за 2023 год, паводле звестак Сусветнага банка, склаў 7829 даляраў, а ў Польшчы — 22 113 даляраў. Тут розніца прыкладна ў тыя ж тры разы, і нават самі лічбы вельмі падобныя.
Беларусі, вядома, гэтае супадзенне нічога добрага не абяцае. Каля 30 гадоў пасля аб’яднання Германія ўкладала велізарныя сродкі ў развіццё былой ГДР згодна з так званым Пактам салідарнасці. Да 2020 года практычна ўсе нямецкія падаткаплатнікі мусілі аддаваць 5,5% ад сваіх даходаў у якасці так званага soli — унёску салідарнасці, які ішоў на развіццё эканомікі бяднейшых усходніх рэгіёнаў. Да іх дадаваліся розныя субсідыі з фондаў згуртавання і развіцця Еўрапейскага саюза. Да 2020 года агульны памер дапамогі новым федэральным землям Германіі склаў каля 1,6 трыльёна (!) еўра.
Дзякуючы такой вялікай падтрымцы разрыў паміж нямецкімі Захадам і Усходам сапраўды скараціўся — але да поўнай роўнасці яшчэ вельмі далёка. У 2020 годзе ВУП на душу насельніцтва ў заходніх землях склаў 51 940 даляраў, а ва ўсходніх — каля 30 тысяч. Зыходзячы з гэтага з вядомай доляй умоўнасці можна дапусціць, што калі Беларусь проста сёння пачне эканамічныя і сацыяльныя пераўтварэнні, падобныя да тых, праз якія прайшла ГДР, і будзе атрымліваць пры гэтым супастаўную падтрымку, напрыклад, ад ЕС, — то і ў такім выпадку нават праз 30 гадоў (да 2055 года) яна ўсё яшчэ будзе адставаць ад Польшчы прыкладна ў паўтара разу.
Зрэшты, эканамічнае адставанне і разрыў у дабрабыце грамадзян ГДР і ФРГ калі і тлумачацца існаваннем жалезнай заслоны, то толькі часткова. Хутчэй, тут гаворка ідзе пра сістэмныя праблемы сацыялістычнай планавай эканомікі, з якімі сутыкаліся ўсе дзяржавы, якія спрабавалі яе будаваць. Так, сацыялістычная Югаславія пасварылася з СССР і аказалася з вонкавага, заходняга, боку жалезнай заслоны. А ў асобныя моманты спрабавала разбавіць сваю планавую эканоміку элементамі рынкавай. Але нават з улікам гэтых асаблівасцяў яе эканамічнае развіццё заставалася на ўзроўні, прымальным для Усходняй Еўропы, але вельмі нізкім для Заходняй.
У палітыцы — любоў да радыкалаў, высокі ўзровень ксенафобіі і гвалту
Наўпрост 40 гадоў жыцця ў аўтарытарнай дзяржаве за жалезнай заслонай паўплывалі на менталітэт і палітычныя погляды жыхароў Усходняй Германіі, якія дагэтуль моцна адрозніваюцца ад менталітэту і поглядаў насельніцтва «старой» ФРГ.
Спецыфічныя палітычныя сімпатыі ўсходніх немцаў добра відаць на выбарах у Бундэстаг і Еўрапарламент. Жыхары былой ГДР дэманструюць прыкметную прыхільнасць да розных радыкальных партый, якія актыўна выкарыстоўваюць папулісцкія лозунгі, — прычым як да правых, так і да левых. Пры гэтым жыхары заходніх земляў традыцыйна аддаюць перавагу ўмераным, цэнтрысцкім палітычным сілам, а жыхары буйных гарадоў — зялёным.
Па выніках такіх выбараў часта можна практычна беспамылкова візуалізаваць абрысы германска-германскай мяжы, якая знікла ўжо больш за 30 гадоў таму. Вось, напрыклад, як выглядаюць вынікі галасавання на нядаўніх выбарах у Еўрапарламент 2024 года. У пераважнай большасці рэгіёнаў былой ГДР перамогу атрымалі прадстаўнікі «Альтэрнатывы для Германіі» — праварадыкальнай папулісцкай партыі, некаторыя чальцы якой выкарыстоўваюць у сваёй рыторыцы нацысцкія лозунгі.
А вось, напрыклад, вынікі парламенцкіх выбараў 2017 года сілы з супрацьлеглага краю палітычнага спектру Германіі — Левай партыі, створанай з удзелам выхадцаў з Сацыялістычнай адзінай партыі Германіі, якая кіравала ў ГДР. Застаючыся непапулярнай у большасці заходніх земляў, яна стабільна набірае больш 10−15% галасоў на ўсход ад былой жалезнай заслоны. Абрысы якой таксама лёгка счытваюцца з гэтай карты.
Часткова схільнасць да радыкалізму многіх усходніх немцаў тлумачыцца «остальгіяй» — то-бок настальгіяй па часах ГДР («ост» з нямецкай перакладаецца як «усход»). Час дзіўным чынам сцірае з калектыўнай памяці жыхароў усходніх земляў страшныя ўспаміны пра самавольства агентаў Штазі (дзяржбяспекі ГДР), рэпрэсіі і забойствы людзей, што вырашылі ўцячы з «сацыялістычнага раю». І ў той жа час пакідае добрыя ўспаміны пра старыя фільмы, музыку, прадукты харчавання і іншыя радасці зніклага назаўжды паўсядзённага гэдээраўскага жыцця.
Гэтымі настальгічнымі настроямі паспяхова карыстаюцца ультралевыя. А ультраправыя з «Альтэрнатывы для Германіі» і іншых партый прывабліваюць на свой бок многіх жыхароў Усходняй Германіі, якія адчуваюць сябе падманутымі і забытымі ў новых рэаліях.
Бонусам да папулярнасці радыкальных палітычных плыняў на тэрыторыі былой ГДР дадаюцца ксенафобія і гвалт. Экстрэмізм носбітаў ультраправых палітычных поглядаў асабліва праяўлены акурат ва ўсходніх федэральных землях Германіі. Існуюць даследаванні, якія звязваюць гэты факт з адносна слабым развіццём грамадзянскай супольнасці ў гэтых рэгіёнах.
А што адбываецца, калі заслона ад вольнага свету існуе яшчэ даўжэй?
Як відаць з тэксту вышэй, 40 гадоў падзелу Германіі на Заходнюю і Усходнюю прывялі да фармавання асаблівай ідэнтычнасці ва ўсходніх немцаў. Нягледзячы на агульныя мову і гісторыю, розніца ў палітычным, эканамічным і культурным развіцці прывяла да стварэння на ўсходзе асобнага грамадства, якое моцна адрозніваецца ад заходнегерманскага. Адрозненні аказаліся настолькі глыбокімі, што добра прыкметныя і цяпер, праз 35 гадоў пасля ўз'яднання Германіі і немцаў.
У эканамічным плане Беларусь ужо цяпер адстае ад заходніх суседзяў прыкладна гэтак жа, як ГДР адставала ад ФРГ на момант падзення жалезнай заслоны. Але пры гэтым многія беларусы працягваюць адчуваць сябе еўрапейцамі. У 2013 годзе нават тагачасны міністр замежных справаў Беларусі Уладзімір Макей заяўляў, што беларусы адчуваюць сябе еўрапейцамі больш, чым грамадзяне некаторых суседніх краін. Але ў апошнія гады доля беларусаў, што асацыююць сябе з еўрапейцамі, павольна зніжаецца. Можна дапусціць, што нейкую ролю ў гэтым адыгрывае і паступовае аднаўленне жалезнай заслоны паміж нашай краінай і астатняй Еўропай. Складана захоўваць пачуццё агульнасці з астатняй часткай еўрапейскай цывілізацыі, не маючы магчымасці наведаць іншыя еўрапейскія краіны.
Калі так будзе і далей, то цалкам імаверна, што беларусы без магчымасці падарожнічаць, працаваць і вучыцца ў Еўропе паступова будуць ператварацца для астатніх еўрапейцаў у аналаг жыхароў ГДР для астатняй Германіі. Калі праз нейкі час пасля гэтага ў нашай краіне пачнуцца дэмакратычныя пераўтварэнні, яны расцягнуцца, як і на ўсходзе Германіі, на многія гады — ці нават дзясяткі гадоў. У гэты час многія жыхары нашай краіны, імаверна, будуць прыкметна адрознівацца ад іншых еўрапейцаў сваёй прыхільнасцю да радыкальных палітычных поглядаў, ксенафобіяй і настальгіяй па «старых добрых часах» існавання ва ўмовах дыктатуры.
Але што адбудзецца, калі новая жалезная заслона акажацца яшчэ больш шчыльнай і доўгачасовай, чым ранейшая? Такі прыклад існуе проста цяпер у Карэі. Пасля Другой сусветнай вайны гэтая краіна, як і Германія, аказалася падзеленая штучнай мяжой на дзве часткі. І цяпер адзіны да 1945 года карэйскі народ існуе ў абсалютна розных умовах.
Амаль 80 гадоў падзелу татальнай жалезнай заслонай, якой адгарадзіліся ад Паўднёвай Карэі таталітарныя кіраўнікі КНДР, робяць магчымасць уз’яднання карэйцаў маларэальнай, калі не сказаць фантастычнай. Калі ВУП на душу насельніцтва ФРГ пераўзыходзіў ВУП ГДР у тры разы, то паміж Паўднёвай Карэяй і Паўночнай гэты разрыў павялічыўся ўжо да 25 разоў. Толькі на падцягванне эканомікі КНДР хаця б да 60-працэнтнага ўзроўню паўднёвакарэйскай, паводле ацэнкі расійскага карэязнаўцы Андрэя Ланькова, спатрэбіцца каля трох-пяці гадавых ВУП Паўднёвай Карэі.
Але яшчэ глыбейшая прорва паміж паўночнымі і паўднёвымі карэйцамі пралегла ў сацыяльным, палітычным і культурным планах. Жыхары КНДР за восем дзясяткаў гадоў існавання практычна ў поўнай ізаляцыі страцілі ўяўленне пра рэальна дзейную дэмакратыю, і іх трэба будзе з нуля вучыць і ўцягваць у яе працу. Паводле Ланькова, гараджане Паўночнай Карэі адносна добра адукаваныя і падрыхтаваныя, але яны жывуць у тэхналагічнай культуры сярэдзіны XX стагоддзя, і іх прыкладныя веды практычна бессэнсоўныя і бескарысныя ў «вялікім свеце». Многія з іх пасля аб’яднання рызыкуюць аказацца наводшыбе, асабліва калі не знойдуць у сабе сіл кардынальна змяніць род заняткаў ці прафесію. І ў такім выпадку яны амаль напэўна папоўняць шэрагі прыхільнікаў радыкальных палітычных плыняў, а праз нейкі час цалкам могуць пачаць настальгаваць па «старых добрых часах» пад уладай дынастыі Кімаў.
Як адзначае Ланькоў, паўночныя і паўднёвыя карэйцы ўжо вельмі моцна адрозніваюцца і ў культурным плане. Жыхары КНДР, якія выраслі ў таталітарнай ізаляцыі, больш схільныя да агрэсіўных паводзінаў і ўжывання фізічнай сілы, чым паўднёвакарэйцы, якія імкнуцца да кампрамісу. Гэта цягне за сабой з’яўленне мноства міжасобасных канфліктаў, якія будуць падагравацца негатыўным стаўленнем паўднёвых карэйцаў да адсталай Поўначы, што высмоктвае велізарныя сродкі з эканомікі. На думку карэязнаўцы, аб’яднанне Карэі пасля 80-гадовага паасобнага існавання стане сур’ёзным ударам для багатай паўднёвакарэйскай дзяржавы. Магчыма, яно нават выкіне яе з шэрагу высокаразвітых краін.
Прыклады ГДР і КНДР паказваюць, што стварэнне жалезнай заслоны ў доўгатэрміновай перспектыве здольнае прынесці сур’ёзную шкоду краінам з абодвух яе бакоў. Цяпер складанасці ад узведзенага знутры і звонку Беларусі бар’ера адчуваюць у першую чаргу самі беларусы. Але з ходам часу праблемы могуць узнікнуць і ў Еўрапейскага саюза, на ўсходняй мяжы якога з’явіцца супольнасць людзей, што наогул не будзе лічыць сябе еўрапейцамі.
Без магчымасці непасрэднага кантакту з Еўропай культура, каштоўнасці, палітычныя погляды беларусаў будуць усё больш аддаляцца ад еўрапейскіх. Аж да моманту, калі вяртанне жыхароў нашай краіны ў лік еўрапейскіх народаў пачне ўспрымацца як нешта нерэальнае і фантастычнае. Абмяжоўваючы магчымасці для беларусаў бываць у Еўропе, Еўропа рызыкуе тым, што неўзабаве проста на яе межах з’явіцца паўнавартасны аналаг паўночнакарэйскага грамадства.
Чытайце таксама
